Як Расія плануе «інтэграваць» суседа
Арыгінал артыкула: svoboda.org
У 2021 годзе быў распрацаваны дакумент пад назвай «Стратэгічныя мэты Расійскай Федэрацыі на беларускім напрамку», сцвярджае цэнтр «Дасье». У ім сказана, што Беларусь павінна быць поўнасцю інтэграваная ў Расію да 2030 года. Беларускія апазіцыйныя палітыкі і эксперты асцерагаюцца, што няўдачы расейскага войска ва Украіне могуць паскорыць працэс паглынання Беларусі, паколькі Уладзіміру Пуціну патрэбная будзе хоць нейкая знешнепалітычная перамога. Наколькі гэты сцэнар верагодны?
Няспраўджаныя мары Лукашэнкі
8 снежня 1999 года тагачасны прэзідэнт Расіі Барыс Ельцын і аўтарытарны беларускі лідэр Аляксандр Лукашэнка падпісалі дамову аб стварэнні «Саюзнай дзяржавы». Ён уключыў у сябе абавязацельствы па беларуска-расійскай інтэграцыі, уніфікацыі заканадаўстваў дзвюх краін і аб'яднанні мытні і энергарэсурсаў.
Паводле слоў беларускага палітолага Паўла Усава, падпісанне гэтага дакумента было патрэбнае Расіі для вырашэння сваіх унутраных праблем: справа была якраз напярэдадні перадачы Барысам Ельцыным уладзе абранаму ім пераемніку — Уладзіміру Пуціну. У той час як у Аляксандра Лукашэнкі быў амбіцыйны план — стаць прэзідэнтам новай дзяржавы:
— Зразумела, што Расіі, якая пацярпела крах як імперыя, быў неабходны нейкі геапалітычны поспех. З гэтай жа мэтай ствараліся і рэалізоўваліся праекты СНД і АДКБ, каб Расія магла ўяўляць з сябе рэгіянальную дзяржаву са сваімі сатэлітамі. Беларусь уяўляла сабой у гэтым плане вельмі зручную геапалітычную мэту. Аддаленне Беларусі магло справакаваць палітычны крызіс, паколькі ў Расіі былі рэваншысцкія групы, негатыўна настроеныя да ліберальных рэформаў дзевяностых гадоў. Крэмль не мог дапусціць поўнага выхаду Беларусі з-пад расейскага ўплыву.
Што тычыцца Беларусі, «недадэмакратыя» і прыход да ўлады Лукашэнкі забяспечылі не толькі падпісанне Саюзнай дамовы, але і ўтрыманне Беларусі ў руках Расіі. Асновы «Саюзнай дзяржавы» былі закладзены яшчэ ў пачатку 90-х гадоў, калі абмяркоўваліся пытанні энерганосьбітаў і СНД, і мясцовыя посткамуністычныя эліты не вырашыліся ўзяць на сябе адказнасць і вывесці краіну з-пад эканамічнага, перш за ўсё энергетычнага, уплыву Расіі. Лукашэнка гэтым скарыстаўся і правёў два рэферэндумы. На першым з іх быў пункт: «Падтрымаць палітыку прэзідэнта па ўмацаванні эканамічных адносін з Расіяй». За гэта выказалася пераважная большасць беларусаў.
Варта таксама ўлічваць, што ў Лукашэнкі былі амбіцыі стаць прэзідэнтам «Саюзнай дзяржавы» або ўключыцца ва ўнутрыпалітычную барацьбу ў самой Расіі. Таму ён так актыўна праводзіў усе саюзныя рэформы, таму падпісаў статут «Саюзнай дзяржавы», дзе яму, паводле першапачатковага сцэнара, давалася магчымасць быць першым прэзідэнтам, і толькі ліберальнае асяроддзе Ельцына не дазволіла пракруціць гэта. Вядома, на фоне старыка Ельцына Лукашэнка выглядаў даволі нядрэнна. Пра гэта казаў і Барыс Беразоўскі. Лукашэнка для гэтага нават пачаў у тэніс гуляць, каб наблізіцца да Ельцына і стаць ягоным пераемнікам. Стаўленне Менска да пагадненняў рэзка змянілася толькі пасля прыходу Пуціна да ўлады, — адзначае Павел Усаў.
Наступныя 19 гадоў аб падпісаным некалі дакуменце практычна не ўзгадвалі, хаця дэкларацый аб сяброўстве Лукашэнка, Пуцін і іншыя расійскія і беларускія кіраўнікі зрабілі на свет вялікае мноства. Былі, зрэшты, і перыяды прыкметнага пагаршэння адносін паміж Масквой і Мінскам, накшталт энергетычных і малочных «войнаў». Толькі ў 2018 годзе, падчас візіту ў Брэст, тагачасны прэм'ер-міністр Расіі Дзмітрый Мядзведзеў нагадаў беларускім партнёрам аб існаванні «Саюзнай дзяржавы» і прапанаваў два варыянты інтэграцыі Расіі і Беларусі: «Пакінуць усё як ёсць ці нарэшце выканаць дамоўленасці, што азначае адзіную. падатковую, коштавую і тарыфную палітыку». Беларускія палітыкі ўспрынялі прапанову Мядзведзева без энтузіязму, аднак у 2019 годзе праца над «дарожнымі картамі» (інтэграцыйнымі праграмамі) усё ж аднавілася. У снежні таго ж года ў Менску праходзілі рэгулярныя акцыі пратэсту супраць умацавання «Саюзнай дзяржавы», а ў пачатку 2020-га Лукашэнка і зусім заявіў, што расейскі бок разумее пад інтэграцыяй «паглынанне Беларусі».
Тады ж пачалася пандэмія каранавіруса, а ў жніўні 2020 года, пасля прэзідэнцкіх выбараў, на якіх, паводле звестак беларускага ЦВК, перамог Лукашэнка, у краіне ўспыхнулі масавыя пратэсты супраць фальсіфікацыі вынікаў галасавання. Інтэграцыя адышла на другі план. За стол перамоваў вярнуліся толькі ў 2021 годзе. У верасні былі падпісаны 28 «дарожных карт». У іх уваходзілі, апроч іншага, наступныя крокі:
Інтэграцыя плацежных сістэм
Фарміраванне аб'яднаных рынкаў нафты і нафтапрадуктаў
Фарміраванне аб'яднанага рынку электраэнергіі
Развіццё атамнай энергетыкі
4 лістапада 2021 года на пасяджэнні Вышэйшага дзяржсавета «Саюзнай дзяржавы» Лукашэнка і Пуцін падпісалі дэкрэт «Аб асноўных напрамках рэалізацыі палажэнняў Дагавора аб Саюзнай дзяржаве на 2021-2023 гады», які зацвердзіў 28 інтэграцыйных праграм. Яны павінны былі стаць, паводле афіцыйнай версіі, «практычнай асновай для паглыблення расійска-беларускай інтэграцыі».
На шляху да паглынання?
Тады ж, у 2021 годзе, быў распрацаваны дакумент пад назвай «Стратэгічныя мэты Расійскай Федэрацыі на беларускім напрамку». Цэнтр «Дасье» сцвярджае, што ім удалося азнаёміцца з яго зместам. Мэтай Расіі, згодна з дакументам, з'яўляецца поўная палітычная, энергетычная, ваенная і культурная інтэграцыя Беларусі ў Расію да 2030 года. Распрацоўваўся дакумент супрацоўнікамі Упраўлення па прымежным супрацоўніцтве сумесна з ГРУ, Генштабам ВС РФ, СВР і 5-й службай ФСБ.
Расійскія мэты ў Беларусі падзелены на тры этапы: кароткатэрміновыя (да 2022 года), сярэднетэрміновыя (да 2025 года) і доўгатэрміновыя (да 2030 года). Так, складальнікі дакумента ставілі за мэту да канца 2022 года ўніфікаваць беларускае заканадаўства, пераканаць мясцовыя эліты ў неабходнасці працы над інтэграцыяй, правесці сумесныя ваенна-тактычныя вучэнні ўзброеных сіл Расіі і Беларусі, а таксама ўмацаваць прарасійскія настроі сярод насельніцтва і ваенна-палітычных эліт Беларусі.
Згодна з стратэгіяй, да 2025 года Крэмль мае намер, напрыклад, увесці спрошчаную працэдуру выдачы расійскіх пашпартоў беларусам, забяспечыць інтэграцыю Беларускай атамнай станцыі ў энергасістэму «Саюзнай дзяржавы» і стварыць устойлівыя прарасійскія групы ўплыву ў беларускай палітыцы і арміі.
Да 2030 года плануецца завяршыць рэформу Канстытуцыі Беларусі з улікам расійскіх інтарэсаў, увесці агульную валюту, узгадніць адзіную пагранічную і абаронную палітыку, стварыць адзіную культурную прастору, адзіны падыход да інтэрпрэтацыі гісторыі і забяспечыць канчатковае дамінаванне рускай мовы над беларускай.
Намеснік дырэктара Стакгольмскага цэнтра ўсходнееўрапейскіх даследаванняў (SCEEUS) Марцін Краг лічыць, што па сваёй знешняй форме дакумент нагадвае стандартны дакумент расійскай бюракратыі. У Паўла Латушкі, былога дыпламата і экс-міністра культуры Беларусі, намесніка кіраўніка Аб'яднанага пераходнага кабінета (АПК), створанага апазіцыйнымі беларускімі палітыкамі, змушанымі пакінуць краіну, ёсць сумневы на гэты конт:
— У дакуменце ёсць як пэўныя логіка і сістэма, так і шэраг несастыковак. Там прапісаны некаторыя пазіцыі, якія павінны быць рэалізаваны ў будучым, але фактычна яны ўжо выкананы на момант напісання гэтага плана. Адной з мэт дакумента з'яўляецца змяненне Канстытуцыі Беларусі на карысць Расіі. Гэтая мэта ўжо была выканана ў лютым 2022 года, калі Лукашэнка правёў рэферэндум па яе змене. Сярэднетэрміновымі задачамі ставяцца змены ў эканамічнай, ваеннай і гуманітарнай сферах. Гэта тое, што рэалізуецца на гэты момант і ўжо выканана па многіх напрамках.
З пункту гледжання бюракратыі, тут таксама ёсць некаторыя важныя несастыкоўкі. У тэксце часта ўжываюцца дзве назвы: «Рэспубліка Беларусь» і «Рэспубліка Беларусія». Скажу вам як чыноўнік: такія агрэхі недапушчальныя, але гэта не адмяняе таго факта, што ў Расіі сапраўды ёсць планы па паглынанні Беларусі, — адзначае Павел Латушка.
Акрамя мэт, у стратэгіі апісаны і пагрозы планам Расіі ў Беларусі. У Крамлі апасаюцца збліжэння Беларусі з членамі НАТА, уплыву нацыяналістычных і празаходніх палітыкаў на Лукашэнку, адмовы ад выкладання ў Беларусі на рускай мове. Таксама пагрозай лічылася замена расейскіх вакцын супраць COVID-19 на амерыканскія і еўрапейскія.
Уварванне Расіі ва Украіну, па дадзеных «Дасье», планы Крамля не змяніла. «Доўгатэрміновая мэта па дасягненні поўнага кантролю над Беларуссю ўсё яшчэ ў сіле», — лічыць крыніца СМІ, якая азнаёмілася з дакументам. У канцы 2022 года дзяржсакратар «Саюзнай дзяржавы» Дзмітрый Мезенцаў заявіў, што новы пакет інтэграцыйных праграм ужо распрацоўваецца, а кіраўнік расійскага МЗС Сяргей Лаўроў крыху пазней паведаміў, што на рэалізацыю ўжо зацверджаных 28 «карт» спатрэбіцца два-тры гады.
Павал Усаў лічыць, што гэтага часу можа хапіць для поўнай інтэграцыі Беларусі ў Расію:
— Працэс расейскага паглынання Беларусі і ціску на беларускія эліты пачаўся значна раней. Удаўка на шыі Лукашэнкі зацягнулася мацней пасля падпісання 28 «дарожных карт» у 2021 годзе. Але я мяркую, што нейкія непублічныя пагадненьні былі падпісаныя яшчэ пасьля паразы Лукашэнкі на выбарах у 2020 годзе. Тады ён лётаў у Сочы да Пуціна і маліў яго дапамагчы. Першапачаткова ж разглядалася 31 «дарожная карта», ён цалкам мог падпісаць астатнія тры. Таму я лічу, што ўсе працэсы могуць быць завершаны ўжо да 2025 года. Інтэграцыя Беларусі стане насмешкай над усім Захадам. Пуцін можа сказаць: «Глядзіце, я захапіў Беларусь. Што вы з гэтым зробіце? Нічога!»
Многія эксперты сыходзяцца ў меркаванні, што вайна ва Украіне цалкам пазбавіла Лукашэнку незалежнасці і наблізіла інтэграцыю Беларусі ў Расію.
Кіраўнік Аб'яднанага пераходнага кабінета, былы кандыдат у прэзідэнты на выбарах 2020 года Святлана Ціханоўская лічыць, што расейскі план асуджаны на правал:
— Нічога новага ў ім няма. Гэта тая палітыка, якую Расея даўно праводзіць у Беларусі - з канца XVIII стагоддзя. Яна выяўляецца ў барацьбе супраць нацыянальнай мовы, сімвалаў, культуры, гісторыі, у насаджэнні і праслаўленні ўсёй рускай, расійскай. Лукашэнка з самага пачатку свайго праўлення з'яўляецца паслядоўным правадніком гэтай палітыкі. Цяпер у Беларусі многім актывістам, якія змагаліся супраць узурпацыі ўлады Лукашэнкі, рэжым абвінавачвае ў дзяржздрадзе, але насамрэч дзяржаўнай здрадай з'яўляецца падпісванне вось такіх дакументаў — аб уваходжанні ў Саюзную дзяржаву, таму што яны відавочна пагражаюць суверэнітэту Беларусі.
Ці можа вайна прывесці да нарошчвання тэмпаў інтэграцыі? «З'есці ён з'есць, ды хто ж яму дасць?». Пуцін хацеў бы, але ў яго гэта не атрымаецца: беларускі народ не дасць яму гэтага зрабіць. Да таго ж, час і логіка гістарычнага развіцця не на яго баку. Ён ужо прайграў. Пытанне - у колькасці ахвяр, якія ён бярэ на сваю душу.
У якасці дэсерту, як ні сумна мне гэта казаць, павінна выступіць Беларусь
Павел Латушка згодны з тым, што Крэмль можа планаваць да 2030 года ўключыць Беларусь у склад РФ:
— Пуцін яшчэ ў 2021 годзе апублікаваў артыкул пра Украіну, дзе цалкам дакладна патлумачыў свае мэты. Мы ўжо тады цудоўна зразумелі, што аналагічныя мэты ён мае і ў Беларусі. Ён хацеў паабедаць, і галоўнай стравай павінна была стаць Украіна. Аб Украіну ён зламаў зубы. У якасці дэсерту, як ні сумна мне гэта казаць, павінна выступіць Беларусь.
Павел Усаў, аднак, сцвярджае, што Расея не ставіць сваёй мэтай фармальнае далучэнне Беларусі:
— Гаворка ідзе аб завяршэнні інтэграцыі. Гэта, у прынцыпе, тое самае, што і далучэнне, але з захаваннем дзяржаўных межаў і ў рамках міжнароднага права. Ніякая міжнародная дамова не парушаецца, таму што Беларусь сама выявіла жаданне інтэгравацца з Расеяй у гэтую «Саюзную дзяржаву», дзе ёсць два незалежныя суб'екты, але адно палітычнае кіраўніцтва. Ёсць Беларусь, але яна падпарадкоўваецца стратэгічным інтарэсам СД. Гэта даволі распаўсюджаная памылка, што Расея збіраецца далучыць Беларусь гэтак жа, як яна гэта зрабіла з «ДНР» і «ЛНР». Яна гэта ўсё зробіць нібыта ў рамках волевыяўлення двух народаў. Тут нават Канстытуцыі дзвюх краін не будуць парушаны: пройдзе рэферэндум, на ім 90 працэнтаў выкажуцца за адну валюту, адну армію і аднаго прэзідэнта. Беларусь будзе «незалежнай», не маючы ніякіх атрыбутаў незалежнасці.
Як самі беларусы ставяцца да такой перспектывы? Адказвае Павел Латушка:
— Інфармацыйнае поле ў Беларусі было аддадзена рэжымам у распараджэнне расейскіх паліттэхнолагаў і СМІ. З дзесяці самых папулярных тэлеканалаў, якія глядзяць у Беларусі, 8 — расійскія. Беларусы знаходзяцца пад наймагутным ударам расійскай прапаганды. Нават нягледзячы на ўсе гэтыя спробы Расіі авалодаць розумамі беларусаў, у іх нічога не выходзіць. Абсалютная большасць беларусаў не хоча вайны, абсалютная большасць людзей супраць Лукашэнкі, а што найважнейшае — 97 працэнтаў беларусаў выступае за незалежную Беларусь (пра гэта кажуць сацыялагічныя апытанні, няхай і сацыялогія ў таталітарных дзяржавах — рэч «цікавая»). Але дастатковы працэнт выступае за прыярытэтнасць саюзных адносін з Расіяй. Мы, дэмакратычныя сілы, павінны дастукацца да гэтых людзей і паказаць, што неаімперыя Пуціна плануе знішчыць беларускую дзяржаўнасць.
Святлана Ціханоўская лічыць, што выхадам з сітуацыі можа стаць адраджэнне мовы, культуры, гісторыі на ўсіх узроўнях, пачынаючы з індывідуальнага, з паўсядзённага жыцця і зносін. Яна таксама расказала аб плане дэмакратычных сіл Беларусі па процідзеянні інтэграцыі:
— Мы праводзім працу на палітычным узроўні - у выступах на Мюнхенскай канферэнцыі па бяспецы я казала, што Беларусь не можа заставацца ў АДКБ і «Саюзнай дзяржаве» з Расеяй, якая пачала вайну супраць Украіны і цяпер з'яўляецца агрэсарам, гэта супярэчыць інтарэсам большасці беларусаў. Нашая галоўная задача, над якой мы працуем, — зрабіць так, каб Беларусь не «пакінулі на потым» у бягучым канфлікце, каб яна не засталася суцяшальным прызам для Пуціна, які прайграў. Беларусь нельга пакідаць «на потым». Без свабоднай і дэмакратычнай Беларусі немагчыма пабудаваць эфектыўную сістэму бяспекі ў Еўропе. Вайна не будзе скончанай, пакуль Беларусь не стане свабоднай.
Павал Усаў настойвае на тым, што свабода Беларусі залежыць ад аслабленьня Расеі:
— Спыніць інтэграцыю можа толькі разбурэнне рэжыму Пуціна і стварэнне такіх умоў, пры якіх Саюзная дзяржава будзе вельмі дарагім мерапрыемствам для Расіі. Любыя інтэграцыйныя пытанні павінны ўспрымацца на міжнародным узроўні выключна як акупацыя.
Павел Латушка лічыць, што для недапушчэння інтэграцыі трэба сфарміраваць тры сілы:
— Першая — унутраная. Неабходна стварыць народна-вызваленчы рух, і наш пераходны ўрад над гэтым працуе. Гэта самае складанае пытанне, паколькі ў Беларусі задушана грамадзянская супольнасць. Рэпрэсіі ў Беларусі параўнальныя з перыядам сталінізму.
Другі рэсурс — стварэнне протаарміі. Яе зародкі ўжо ёсць. У складзе ВСУ з'явіліся нашы добраахвотніцкія падраздзяленні, якія змагаюцца за вызваленне Украіны і мараць вызваліць Беларусь.
Трэцяя сіла — гэта міжнародны ціск, гэта ізаляцыя рэжыму, санкцыі і прыцягненне Лукашэнкі да адказнасці ў адносінах да Украіны. Дадзены журналістам дакумент можа згуляць і на руку Лукашэнку. Я быў амбасадарам Беларусі ў Францыі, Гішпаніі і Партугаліі. Тады ж, у 2015-2016 гадах, я ўдзельнічаў у закрытых перамовах. Там былі міністр замежных спраў Беларусі, нябожчык Уладзімір Макей і яго намеснік. Галоўнай тэзай перамоваў было тое, што Лукашэнка — галоўны і адзіны гарант суверэнітэту Беларусі. Значыць, дапамагчы Лукашэнку — гэта дапамагчы выратаваць Беларусь. Гэтая тэза дастаткова паспяхова была «прададзеная» пасланцамі Лукашэнкі ў сувязі з анэксіяй Крыма і вайной, якую Расея развязала ў Данбасе.
Расія з'яўляецца ворагам беларускага народа і ворагам беларускай дзяржаўнасці.
Пасля гэтага рушыла ўслед адліга ва ўзаемаадносінах паміж Беларуссю і Захадам. Усё гэта абрынулася пасля фальсіфікацый на выбарах і падзей 2020 года. Лукашэнка хоча пазбегнуць санкцыяў, пазбегнуць адказнасці. Ён разумее, што яго чакае трыбунал. Зыходзячы з гэтага, ён зноў спрабуе прадаць наратыў аб тым, што менавіта ён з'яўляецца гарантам незалежнасці Беларусі. Гэта не так. Менавіта Лукашэнка прывёў да страты беларускай незалежнасці, менавіта Лукашэнка з першых дзён свайго праўлення выступаў за саюз з Расіяй. Менавіта ён дазволіў паглынуць беларускае войска, менавіта ён знішчае беларускую мову, культуру і самасвядомасць. Менавіта ён пабудаваў канцлягер на тэрыторыі Беларусі, дзе проста няма свабодных людзей. Толькі беларускі народ можа быць гарантам незалежнасьці.
Мы не разглядаем Расію як дружалюбную краіну. Сёння Расея, якая акупавала Беларусь, з'яўляецца ворагам беларускага народа і ворагам беларускай дзяржаўнасці. Гэта трэба дакладна вымавіць, каб зразумець пагрозу. Да дэмакратызацыі Расеі пасля сыходу Пуціна я стаўлюся скептычна. Мы бачым, што вялікі працэнт расейцаў падтрымлівае вайну ва Украіне, таму веры ў нейкае партнёрства ў мяне няма.