Кіраўнік НАУ і намеснік кіраўніка Аб'яднанага Пераходнага Кабінета Павел Латушка на факультэце міжнароднага права ва ўніверсітэце Беластока выступіў з лекцыяй на тэму існуючых прававых механізмаў прыцягнення да адказнасці Лукашэнкі і ягоных памагатых за здзейсненыя імі міжнародныя злачынствы. Якія гэта механізмы?
Першы — перадача краінамі-ўдзельніцамі Рымскага статута «сітуацыі ў Беларусі» ў Офіс пракурора Міжнароднага крымінальнага суда
Існуе меркаванне, што, паколькі Беларусь не з'яўляецца ўдзельнікам Рымскага статута, Міжнародны крымінальны суд (МКС) не валодае юрысдыкцыяй ў дачыненні да міжнародных злачынстваў, учыненых у нашай краіне. Аднак судовая практыка МКС сведчыць аб тым, што Суд патэнцыйна можа ажыццявіць юрысдыкцыю як мінімум у дачыненні да злачынства супраць чалавечнасці ў выглядзе дэпартацыі, пад якой разумеюцца сітуацыі, калі грамадзянскае насельніцтва вымушана пакінула тэрыторыю краіны ў следстве стварэння «атмасферы страху і тэрору».
Грамадзянскае насельніцтва, якое вымушана ўцякала з Беларусі ў Польшчу пасля пераследаў па палітычных падставах з боку рэжыму Лукашэнкі, можа лічыцца ахвярамі дэпартацыі.
Паколькі Польшча з'яўляецца дзяржавай-удзельніцай МКС, а дэпартацыя з'яўляецца злачынствам, якое здзяйсняецца як мінімум на тэрыторыі дзвюх краін (Беларусі і Польшчы), то маецца магчымасць для ўстанаўлення юрысдыкцыі МКС.
Польшча мае права перадаць «сітуацыю ў Беларусі» ў Офіс пракурора МКС для правядзення магчымага расследавання.
Другі механізм — універсальная юрысдыкцыя
Гэты прынцып дазваляе дзяржавам расследаваць найбольш сур'ёзныя міжнародныя злачынствы, нават калі такія здзейсненыя на тэрыторыі іншай краіны і ні злачынец, ні ахвяра не з'яўляюцца грамадзянамі дзяржавы, якая распачала крымінальнае расследаванне.
У рамках названага механізму заявы ўжо былі пададзеныя ў Польшчы, Літве, Чэхіі, Германіі і Швейцарыі.
Трэцім механізмам з'яўляецца перадача спрэчкі ў Міжнародны Суд ААН
У святле масавага здзяйснення актаў, якія з'яўляюцца катаваннямі і іншымі жорсткімі, бесчалавечнымі або зневажальнымі годнасць відамі абыходжання і пакарання, ёсць падставы сцвярджаць, што Беларусь парушыла свае абавязацельствы, узятыя ў рамках адпаведнай міжнароднай Канвенцыі супраць катаванняў ад 1984 года, удзельнікам якой з'яўляецца Беларусь.
Паколькі парушаныя палажэнні Канвенцыі з'яўляюцца абавязацельствамі перад усёй сусветнай супольнасцю (erga omnes), то фактычна любая дзяржава-удзельнік Канвенцыі можа падаць заяву супраць Беларусі ў Міжнародны Суд ААН.
Акрамя таго, А. Лукашэнка і яго памагатыя падлягаюць прыцягненню да крымінальнай адказнасці за ваенныя злачынствы.
З пачаткам шырокамаштабнай вайны Расіі супраць Украіны, у якую ўцягнуты рэжым Лукашэнкі, НАУ пачало дакументаваць факты незаконнага перамяшчэння дзяцей з акупаваных Расіяй тэрыторый Украіны ў Беларусь. Такія дзеянні патэнцыйна з'яўляюцца ваенным злачынствам.
Вядома, што з верасня 2022 года па май 2023 года ў беларускі лагер «Дубрава» было перавезена пад падставай «рэабілітацыі» каля 2 100 дзяцей ва ўзросце ад 6 да 15 гадоў, якія прыбылі як мінімум з 15 акупаваных украінскіх гарадоў.
У сувязі з гэтым, НАУ падрыхтавала і перадала ў Офіс пракурора МКС дзве камунікацыі па артыкуле 15 Рымскага Статута.