1. Якая роля Беларусі ў ваенных злачынствах і выкраданні ўкраінскіх дзяцей?
Калі мы гаворым пра ролю Беларусі ў ваенным злачынстве — незаконным перамяшчэнні ўкраінскіх дзяцей, мы гаворым пра ролю Аляксандра Лукашэнкі і яго памагатых.
Як вынікае з матэрыялаў Народнага антыкрызіснага ўпраўлення, рашэнне аб вывазе дзяцей (сярод іх ёсць сіроты і дзеці з іншых уразлівых груп) у Беларусь было дакладна ўзгоднена Аляксандрам Лукашэнкам і прэзідэнтам Расіі Уладзімірам Пуціным. У дзень, калі Народнае антыкрызіснае ўпраўленне падало першае паведамленне ў МКС, Аляксандр Лукашэнка публічна заявіў аб сваёй ключавой ролі ў гэтых перасоўваннях. Ён літаральна сказаў: «Я звязаўся з Пуціным і папрасіў — слухай, давай частку Саюзнага бюджэту выдаткуем на гэтых дзяцей». Так яны пачалі іх завозіць. Пазней ён таксама пацвердзіў гэта публічна, цытую: «Мы дамовіліся з Пуціным, што будзем фінансаваць гэтыя паездкі з бюджэту Саюзнай дзяржавы. Мы гэта рабілі і будзем рабіць, нягледзячы ні на якія папрокі».
Перамяшчэнне ажыццяўлялася беларускім спартсменам-паралімпійцам Аляксеем Талаем, вядомым як давераная асоба Аляксандра Лукашэнкі, і яго фондам «Талай» у супрацоўніцтве з Вольгай Волкавай і яе данецкай арганізацыяй «Дэльфіны», а таксама мясцовымі расійскімі акупацыйнымі ўладамі.
Акрамя таго, да перасоўванняў датычны найбуйнейшы ў Беларусі вытворца калійных угнаенняў «Беларуськалій» і яго генеральны дырэктар Іван Галаваты, які распарадзіўся размясціць дзяцей у лагеры «Дубрава», размешчаным у Мінскай вобласці і які належыць «Беларуськалію».
Мы зафіксавалі, што са жніўня 2021 года некалькі груп дзяцей, у тым ліку сіроты, перыядычна перамяшчаліся з акупаваных Расіяй тэрыторый Украіны ў Беларусь, пры гэтым некаторыя з іх былі вывезеныя ў Расію і фігуравалі ў агульнадаступнай расійскай базе звестак усынаўлення. Аднак з верасня 2022 года пачалася планамерная кампанія па вывазе ўкраінскіх дзяцей у Беларускі лагер «Дуброва».
У перыяд з верасня 2022 года да мая 2023 года блізу 2 100 дзяцей ва ўзросце ад 6 да 15 гадоў, уключаючы сірот і дзяцей з іншых уразлівых груп, з прынамсі 15 украінскіх гарадоў, якія знаходзяцца пад расійскай акупацыяй, былі дастаўленыя ў лагер «Дубрава» нібыта для «рэабілітацыі».
Дзеці падвяргаліся прарэжымнаму і антыўкраінскаму перавыхаванню, накіраванаму на знішчэнне іх украінскай ідэнтычнасці. Гэта ўключала ў сябе сустрэчы з прадстаўнікамі расійскай і беларускай дзяржавы, прарэжымнымі артыстамі, прадстаўнікамі Рускай Праваслаўнай Царквы і ваенізаваных патрыятычных арганізацый. Напрыклад, у кастрычніку 2022 года беларускі музычны дуэт «Сёстры Груздзевы» выказаў жаданне, каб «Байдэн памёр, даруй Божа, Зяленскі таксама памёр, а Пуцін квітнеў і ўзяў пад кантроль усю Украіну».
Такім чынам, Аляксандр Лукашэнка і падначаленыя яму асобы арганізавалі і рэалізуюць маштабную праграму па незаконным перамяшчэнні непаўналетніх з Украіны ў Беларусь.
2. Што можна зрабіць, каб прымусіць Лукашэнку адказаць за свае дзеянні? Якім, на вашу думку, быў бы найлепшы шлях для прыцягнення да адказнасці?
Перамяшчэнне ўкраінскіх дзяцей у Беларусь прыраўноўваецца да ваеннага злачынства — незаконнай дэпартацыі або перамяшчэння ў адпаведнасці з артыкулам 8 Рымскага статута.
Аляксандр Лукашэнка нясе індывідуальную крымінальную адказнасць не толькі за непасрэднае здзяйсненне гэтага злачынства, але і за ўдзел у ім іншых асоб у адпаведнасці з артыкулам 25 Рымскага статута, і на падставе вышэйстаячай адказнасці ў адпаведнасці з артыкулам 28 Рымскага статута.
Каб прапрацаваць гэтыя сур'ёзныя абвінавачванні, Народнае антыкрызіснае ўпраўленне накіравала ў чэрвені 2023 года камунікацыю па артыкуле 15, а ў лістападзе 2023 года — дадатковую камунікацыю ў Канцылярыю пракурора Міжнароднага крымінальнага суда.
Неабходна правесці далейшае дакументаванне гэтых злачынстваў, выкарыстоўваючы ўсе даступныя метады. Менавіта гэтым займаецца Народнае антыкрызіснае ўпраўленне. Маючы пэўныя магчымасці і досвед у Беларусі, мы стараемся дапоўніць працу міжнародных механізмаў і праваахоўных органаў ва Украіне.
Лічым важным адначасова актыўна выступаць за прыцягненне да адказнасці вінаватых у гэтых ваенных злачынствах, перш за ўсё Аляксандра Лукашэнкі, каб надаць гэтым злачынствам вялікую значнасць у вачах міжнароднай супольнасці і Міжнароднага крымінальнага суда.
3. Улічваючы ваш досвед працы як у сувязі з падзеямі ў Беларусі ў 2020 годзе, так і ў сувязі з вайной ва Украіне, якія самыя вялікія праблемы вы бачыце ў існуючых міжнародных механізмах? Якім чынам іх можна палепшыць?
Пачну з таго, што гэтыя два кантэксты вельмі розныя па сваёй прыродзе, па ўвазе міжнароднай супольнасці і па магчымасцях, якімі валодае Украіна ў параўнанні з беларускай дэмакратычнай грамадзянскай супольнасцю. Таму вектар праблем, якія неабходна вырашыць, вельмі розны, хоць, безумоўна, ёсць і агульныя моманты.
Я не магу ацэньваць магчымасці нашых украінскіх калег, але са шкадаваннем вымушаны канстатаваць, што наша грамадзянская супольнасць аказалася не гатовая да супрацьстаяння маштабам і характару злачынстваў, якія адбываюцца ў Беларусі з мая 2020 года. Мы з самага пачатку сутыкнуліся з недахопам кадраў, якія маглі б адэкватна кіраваць стратэгіяй прыцягнення да адказнасці за асноўныя міжнародныя злачынствы ў беларускім кантэксце. Беларуская грамадзянская супольнасць не была прадстаўлена ў кааліцыі за Міжнародны крымінальны суд — адной з ключавых платформаў грамадзянскай супольнасці для прасоўвання ідэй адказнасці ў МКС. Сфера Міжнароднага крымінальнага права апынулася проста неразвітай вобласцю права ў Беларусі.
Нам давялося вучыцца ўсяму на хаду, прыцягваць беларускіх экспертаў, якія працавалі за мяжой, а таксама нашых замежных калег, каб выбудаваць стратэгію дасягнення справядлівасці і правільна яе рэалізаваць. Такім чынам, каб дамагчыся справядлівасці ў Беларусі, мы былі вымушаныя пачынаць з азоў, нам патрэбныя былі адпаведныя кадры і стварэнне арганізацый, якія маглі б вырашаць гэтыя задачы. У гэтую сферу патрабуюцца інвестыцыі.
Па-другое, каб працаваць у новых умовах, МКС патрэбны адпаведны бюджэт і фарміраванне дастатковай колькасці кадравага складу.
Нарэшце, я хацеў бы адзначыць, і мы павінны шчыра сказаць, што ў Міжнароднага крымінальнага правасуддзя ёсць праблемы, звязаныя з палітызацыяй канкрэтных працэсаў.
Для таго каб пачаць расследаванне беларускай сітуацыі, неабходна задзейнічаць механізмы (напрыклад, артыкул 14 Рымскага статута), якія на практыцы шмат у чым залежаць ад палітычнай кан'юнктуры, а не ад інтарэсаў правасуддзя.