Злачынствы супраць чалавечнасці, учыненыя ўладамі Беларусі: прававая кваліфікацыя і механізмы адказнасці

Фота ілюстрацыйнае

Уводзіны: Прававая прырода «злачынстваў супраць чалавечнасці»

У публічнай прасторы тэрмін «злачынствы супраць чалавечнасці» (ППЧ) часта выкарыстоўваецца як эмацыйная ацэнка праяў жорсткасці. Аднак у міжнародным праве гэта — адзін з найбольш цяжкіх складаў злачынстваў, дакладна кодыфікаваны ў Артыкуле 7 Рымскага статута Міжнароднага крымінальнага суда (МУС).

Ключавая адметнасць ППЧ ад побытавага перавышэння паўнамоцтваў або нават масавых парушэнняў правоў чалавека заключаецца ў двух элементах:

Кантэкстуальны элемент: Злачынствы павінны здзяйсняцца ў рамках «широкомасштабного или систематического нападения на любых гражданских лиц».

Элемент дзяржаўнай цэленакіраванай палітыкі: Гэта нападзенне павінна праводзіцца «в соответствии с политикой государства или организации, направленной на совершение такого нападения».

Прасцей кажучы, гэтыя злачынствы з’яўляюцца не эксцэсамі асобных выканаўцаў, а часткай цэленакіраванай дзяржаўнай палітыкі рэпрэсій. Іменна на гэтым настойваюць шматлікія даклады Управления Верховного комиссара ООН по правам человека (УВКПЧ), указваючы на тое, што парушэнні ў Беларусі носяць не выпадковы, а сістэмны характар і каардынуюцца на высокім узроўні.

Кваліфікацыя падзей у Беларусі як ППЧ

Аналіз падзей пасля жніўня 2020 года, праведзены беларускімі і міжнароднымі праваабарончымі арганізацыямі і міжнароднымі місіямі (напрыклад, у рамках ААН і Маскоўскага механізму АБСЕ), дазваляе кваліфікаваць дзеянні ўладаў па канкрэтных пунктах Артыкулу 7:

Пыткі (ст. 7(1)(f)): Сістэматычнае прымяненне катаванняў і бесчалавечнага абыходжання ў ЦІП «Акрэсціна», СІЗА КДБ, упраўленнях ГУБОПіК і РУУС было задокументавана тысячамі сведчанняў. Гэта не было «самадзейнасцю» — ідэнтычныя метады (перапоўненыя «стаканы», заліванне хлоркай, збіцці па «калідорах», падаўжэнне тэрмінаў знаходжання ў СІЗА, абмежаванне доступу да медыцынскай дапамогі, прыцягненне да цяжкай фізічнай працы без уліку стану здароўя, полу і ўзросту) прымяняліся сінхронна ў розных гарадах, што ўказвае на адзіны загад.

Пераслед (ст. 7(1)(h)): Знішчэнне больш за 1000 НДА, разгром усіх незалежных СМІ, тысячы крымінальных спраў за каментары або лайкі — гэта цэленакіраванае пераследаванне ідэнтыфікуемай групы па палітычных матывах.

Лішэнне свабоды (ст. 7(1)(e)): Дзесяткі тысяч адвольных затрыманняў і тысячы палітвязняў з’яўляюцца не «ажыццяўленнем правасуддзя», а шырокамаштабным пазбаўленнем свабоды ў парушэнне асноўных нормаў міжнароднага права.

Іншыя бесчалавечныя дзеянні (ст. 7(1)(k)): Прымусовая запіс «пакаяльных» відэа, стварэнне невыносных умоў у ШІЗА, адмову ў медыцынскай дапамозе і камунікацыі (рэжым incommunicado), што прывяло да смерцяў у зняволенні (Вітольд Ашурак, Алесь Пушкін).

Контраргументы: пазіцыя афіцыйнага Мінска

Афіцыйны Мінск катэгарычна адхіляе ўсе абвінавачванні. Яго пазіцыя будуецца на наступных тэзісах:

«Гэта ўнутраная справа»: Рэжым настойвае на прынцыпе дзяржаўнага суверэнітэту і неўмяшальніцтва. Пакойны міністр замежных спраў Уладзімір Макей неаднаразова заяўляў, што міжнародныя механізмы выкарыстоўваюцца для «палітычнага ціску» і «змены ўлады». Гэты тэзіс да гэтага часу прасоўваецца афіцыйнымі ўладамі Беларусі, напрыклад, у СПЧ ААН.

«Абарона парадку»: Улады сцвярджаюць, што сілавікі дзейнічалі законна, абараняючы канстытуцыйны лад ад «аплачаных з-за мяжы экстрэмістаў» і «спробы дзяржаўнага перавароту».

«Усё гэта фейкі»: Аляксандр Лукашэнка асабіста заяўляў, што кадры збіццяў на Акрэсціна — гэта «пастаноўка і мантаж», а сінякі «намаляваныя гримам».

Аднак гэтая аргументацыя разбіваецца аб высновы міжнародных органаў. Так, напрыклад, Даклад УВКПЧ ААН 2023 г. прама зрабіў выснову, што «масштабы і характар парушэнняў... могуць быць прыраўнены да злачынстваў супраць чалавечнасці».

Механізмы адказнасці: поспехі і правалы гісторыі

Як дабіцца справядлівасці, калі нацыянальная сістэма правасуддзя (суды, следчы камітэт, пракуратура, адвакатура) сама стала часткай рэпрэсіўнага апарата?

A. Міжнародны крымінальны суд (МУС)

Перашкода: Беларусь не з’яўляецца ўдзельніцай Рымскага статута. МУС не валодае юрысдыкцыяй і, адпаведна, не можа пачаць расследаванне па сваёй ініцыятыве ў дачыненні да злачынстваў, учыненых выключна на тэрыторыі Беларусі. Перадача справы Саветам Бяспекі ААН немагчыма з-за вета Расіі.

Тым не менш, вышэйшае кіраўніцтва Беларусі можа быць прыцягнута да адказнасці за злачынствы супраць чалавечнасці перад МУС нават нягледзячы на тое, што Беларусь не з’яўляецца ўдзельніцай Рымскага статута — у тых выпадках, калі такія злачынствы набываюць трансгранічны характар. Гэта азначае, што частка супрацьпраўных дзеянняў або іх наступствы закранаюць тэрыторыю дзяржавы, прызнаўшай юрысдыкцыю МУС. Іменна па гэтым прынцыпе дзейнічае прыклад Літвы, якая ў 2024 годзе перадала ў МУС матэрыялы пра пераследы, катаванні і вымушаныя перамяшчэнні грамадзян Беларусі, сцвярджаючы, што частка гэтых дзеянняў — у прыватнасці, вымушаны ўцёкі ахвяр і пераслед актывістаў — мелі месца ўжо на літоўскай тэрыторыі.

Практычны прыклад: Справа Омара аль-Башыра (Судан). МУС выдаў ордэр на яго арышт за генацыд у Дарфуры яшчэ ў 2009 годзе. Нягледзячы на гэта, ён гадамі заставаўся пры ўладзе і свабодна падарожнічаў па краінах, не прызнаўшых юрысдыкцыю МУС. Нават пасля звяржэння новыя ўлады Судана не спяшаюцца яго выдаваць. Гэта даказвае: ордэр МУС — не роўна аўтаматычны арышт.

Б. Універсальная юрысдыкцыя

Гэта прынцып, які дазваляе любой прызнаўшай яго краіне расследаваць і прыцягваць да адказнасці асоб, абвінавачаных у здзяйсненні цяжкіх міжнародных злачынстваў (у тым ліку катаванняў), незалежна ад месца іх здзяйснення і грамадзянства злачынца або ахвяры. Ён заснаваны на прызнанні таго, што такія злачынствы закранаюць усё міжнароднае супольніцтва.

Гістарычны поспех: Справа Аўгуста Піначэта (Чылі). У 1998 годзе былы дыктатар быў арыштаваны ў Лондане па ордэры, выдадзеным іспанскім суддзёй Бальтасарам Гарсонам, на падставе універсальнай юрысдыкцыі. Хоць Піначэт у выніку не паўстаў перад судом у Іспаніі (па стане здароўя), сам факт яго арышту стаў рэвалюцыяй. Ён разбурыў сцяну суверэнітэту, за якой хаваліся дыктатары.

Гістарычны поспех-2: Справа Хісэна Хабрэ (Чад). «Афрыканскі Піначэт» быў асуджаны ў 2016 годзе ў Сенегале Спецыяльным афрыканскім трыбуналам за злачынствы супраць чалавечнасці.

Бягучая практыка па Беларусі: Іменна гэты механізм ужо запушчаны. У Літве, Польшчы і Германіі ўзбуджаныя крымінальныя справы па заявах беларусаў, пацярпелых ад катаванняў. Генпракуратура Германіі расследуе справы па фактах злачынстваў супраць чалавечнасці.

Справа Юрыя Гараўскага з’яўляецца адным з важных прыкладаў прымянення універсальнай юрысдыкцыі ў дачыненні да меркаваных злачынстваў, учыненых у Беларусі. У 2023 годзе ў Швейцарыі быў затрыманы былы супрацоўнік беларускага спецпадраздзялення «СОБР» Юрый Гараўскі, які публічна прызнаўся ў ўдзеле ў выкраданнях і забойствах апазіцыйных палітыкаў у канцы 1990-х гадоў. Швейцарскія ўлады ўзбудзілі супраць яго крымінальную справу па артыкуле аб злачынствах супраць чалавечнасці, скарыстаўшы прынцып універсальнай юрысдыкцыі. Гэты прэцэдэнт стаў важным сігналам: нават калі дзяржава, дзе адбываліся злачынствы, не забяспечвае правасуддзя, іншыя краіны могуць узяць на сябе адказнасць за пакаранне вінаватых.

Выснова

Нацыянальнае правасуддзе ў Беларусі сёння немагчыма. Шлях праз МУС заблакаваны палітычна. Таму універсальная юрысдыкцыя становіцца галоўным і найбольш рэалістычным інструментам. Яна не абяцае хуткай расплаты, але, як паказвае справа Піначэта, стварае для злачынцаў «юрыдычную удаўку», якая паступова сціскаецца, ператвараючы іх у невыязных і таксічных для любой краіны свету.

---